4. ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา

[45-6] สพฺพเมตํ ปทโส ธมฺโม นามาติ เอตฺถ ธมฺโม นาม พุทฺธภาสิโตติ เอวํ สมฺพนฺโธฯ อกฺขรสมูโหติ อสมตฺตปเทฯ ปจฺเจกพุทฺธภาสิตํ พุทฺธภาสิเต เอวฯ อนุปาสกคหฏฺเฐหิ ภาสิโต อิสิภาสิตาทิสงฺคหํ คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํฯ กตฺถจิ โปตฺถเก ‘‘เทวตาภาสิโต’’ติ ปทํ นตฺถิ, ยตฺถ อตฺถิ, สา ปาฬิฯ คาถาพนฺเธปิ จ เอส นโยติ เอกเมว อกฺขรํ วตฺวา ฐานํ ลพฺภติ เอวฯ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติอาทิสุตฺตํ ภณาปิยมาโน เอการํ วตฺวา ติฏฺฐติ เจ, อนฺวกฺขเรน ปาจิตฺติยํ, อปริปุณฺณปทํ วตฺวา ฐิเต อนุพฺยญฺชเนนฯ ปเทสุ เอกํ ปฐมปทํ วิรุชฺฌติ เจ, อนุปเทน ปาจิตฺติยํฯ อฏฺฐกถานิสฺสิโตติ อฏฺฐกถานิสฺสิตวเสน ฐิโตฯ ปุพฺเพ ปกติภาสาย วุตฺตํ อฏฺฐกถํ สนฺธายฯ ปาฬินิสฺสิโตติ ปาฬิยํ เอวาคโตฯ มคฺคกถาทีนิปิ ปกรณานิฯ

[48] อุปจารนฺติ ทฺวาทสหตฺถํฯ ‘‘โอปาเตตีติ เอกโต ภณติ สมาคจฺฉตี’’ติ ลิขิตํฯ กิญฺจาปิ อปลาลทมนมฺปิ สีลุปเทโสปิ ภควโต กาเล อุปฺปนฺโน, อถ โข เตสุ ยํ ยํ พุทฺธวจนโต อาหริตฺวา วุตฺตํ, ตํ ตเทว อาปตฺติวตฺถุ โหตีติ วิญฺญาปนตฺถํ มหาอฏฺฐกถายํ ‘‘วทนฺตี’’ติ วจเนหิ สิถิลํ กตํฯ พุทฺธวจนโต อาหริตฺวา วุตฺตสฺส พหุลตาย ตพฺพหุลนเยน เตสุ อาปตฺติ วุตฺตา, ตสฺมา มหาปจฺจริยํ ตสฺสาธิปฺปาโย ปกาสิโตติ อตฺโถฯ ‘‘สพฺเพสเมว วจนนฺติ อปเร’’ติ วุตฺตํฯ สเจ อาจริโย ฐิโต นิสินฺนานํ ปาฐํ เทติ, ‘‘น ฐิโต นิสินฺนสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ วุตฺตาปตฺติํ นาปชฺชตีติ เอเกฯ เตสมฺปิ ปาฐทานํ ธมฺมเทสนโต น อญฺญนฺติ ตํ น ยุตฺตํ, ฉตฺตปาณิกาทีนํ ปาฐทาเนน อนาปตฺติปฺปสงฺคโต, อาปตฺติภาโว จ สิทฺโธฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อุโภ อตฺถํ น ชานนฺติ, อุโภ ธมฺมํ น ปสฺสเร;

โย จายํ มนฺตํ วาเจติ, โย จาธมฺเมนธียตี’’ติฯ (ปาจิ. 647);

เอตฺถ อธียตีติ อตฺโถ, ตสฺมา ปาฐทานมฺปิ ธมฺมเทสนาวฯ

เสขิยฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 634) ‘‘ธมฺมปริจฺเฉโท ปเนตฺถ ปทโสธมฺเม วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ , ตสฺมา อยเมว ธมฺโม สพฺพตฺถ ธมฺมปฏิสํยุตฺตสิกฺขาปเทสุ เวทิตพฺโพฯ ยทิ เอวํ สงฺขารภาสาทิวเสน จิตฺตธมฺมํ เทเสนฺตสฺส เสขิยวเสน อนาปตฺติ สิยา, ตโต ฉปกชาตกวิโรโธฯ ตตฺถ มนฺตานํ พาหิรคนฺถตฺตาติ เจ? น, ตทธิปฺปายาชานนโตฯ อยญฺหิ ตตฺถ อธิปฺปาโย ‘‘พาหิรกคนฺถสงฺขาตมฺปิ มนฺตํ อุจฺเจ อาสเน นิสินฺนสฺส วาเจตุํ เม ภิกฺขเว อมนาปํ, ปเคว ธมฺมํ เทเสตุ’’นฺติฯ ‘‘ตทาปิ เม, ภิกฺขเว, อมนาปํ นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา อุจฺเจ อาสเน นิสินฺนสฺส มนฺตํ วาเจตุํ, กิมงฺคํ ปน เอตรหิ…เป.… ธมฺมํ เทเสตุ’’นฺติ (ปาจิ. 647) หิ อยํ ปาฬิ ยถาวุตฺตเมว อธิปฺปายํ ทีเปติ, น อญฺญํฯ เตเนว ‘‘มนฺตํ วาเจตุํ ธมฺมํ เทเสตุ’’นฺติ วจนเภโท กโตฯ อญฺญถา อุภยตฺถ ‘‘ธมฺมํ เทเสตุ’’มิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติฯ

มยา สทฺธิํ มา วทาติอาทิมฺหิ ปน อนุคณฺฐิปเท เอวํ วุตฺโต ‘‘สเจ ภิกฺขุ สามเณเรน สทฺธิํ วตฺตุกาโม, ตถา สามเณโรปิ ภิกฺขุนา สทฺธิํ วตฺตุกาโม สหสา โอปาเตติ, ‘เยภุยฺเยน ปคุณํ คนฺถํ ภณนฺตํ โอปาเตตี’’ติอาทีสุ วิย อนาปตฺติ, น หิ เอตฺตาวตา ภิกฺขุ สามเณรสฺส อุทฺทิสติ นาม โหติฯ ยสฺมา มหาอฏฺฐกถายํ นตฺถิ, ตสฺมาปิ ยุตฺตเมเวตํฯ สเจ ตตฺถ วิจาเรตฺวา ปฏิกฺขิตฺตํ สิยา อาปตฺติ, กิริยากิริยญฺจ นาปชฺชติฯ กสฺมา? ยสฺมา จิตฺเตน เอกโต วตฺตุกาโม, อถ โข นํ ‘เอกโต มา วทา’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวาปิ เอกโต วทนฺโต อาปชฺชติฯ อวตฺตุกามสฺส สหสา วิรชฺฌิตฺวา เอกโต วทนฺตสฺส อนาปตฺติ, เตน วุตฺตํ ‘มยา สทฺธิํ มา วทาติ วุตฺโต ยทิ วทติ, อนาปตฺตี’ติฯ ตถาปิ อาจริยานํ มติมนุวตฺตนฺเตน เอวรูเปสุ ฐาเนสุ ยถาวุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ กสฺมา? ยสฺมา มหาอฏฺฐกถายํ นตฺถิ, นตฺถิภาวโตเยว อาปตฺติฯ สเจ ตตฺถ อนาปตฺติอวจนํ น สมฺภวติ อยมฏฺฐานตฺตา’’ติฯ

ตตฺรายํ วิจารณา – ‘‘มยา สทฺธิํ มา วทา’’ติ วุตฺโต ยทิ วทติ, ภิกฺขุโน อนาปตฺตีติ ยุตฺตเมตํ ภิกฺขุโน วตฺตุกามตายาภาวโต, ภาเวปิ สชฺฌายกรณาทีสุ ตีสุ อนาปตฺติโต จฯ อถ สามเณเรน พฺยตฺตตาย ‘‘มยา สทฺธิํ มา วทา’’ติ วุตฺโต ภิกฺขุ อพฺยตฺตตาย วทติ, อาปตฺติ เอว วตฺตุกามตาสพฺภาวโตฯ สหสา เจ วทติ, อนาปตฺติ ตทภาวโตฯ

สเจ ภิกฺขุ เอวํ ‘‘มยา สทฺธิํ มา วทา’’ติ วตฺวา เตน สทฺธิํ สยํ วทติ, อาปตฺติ เอวฯ น หิ เอตํ สิกฺขาปทํ กิริยากิริยํฯ ยทิ เอตํ สิกฺขาปทํ กิริยากิริยํ ภเวยฺย, ยุตฺตํฯ ตตฺถ อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ มหาปจฺจริยํ อิมินาว อธิปฺปาเยน ‘‘มยา สทฺธิํ มา วทา’’ติ วุตฺตํ สิยาฯ น หิ สามเณรสฺส กิริยา อิธ ปมาณนฺติ, อิมสฺมิํ ปน อธิปฺปาเย วุตฺเต อติยุตฺตํวาติ อตฺโถฯ อกฺขรตฺโถ พฺยญฺชนตฺโถฯ กิญฺจาปิ ‘‘ยญฺจ ปทํ ยญฺจ อนุปทํ ยญฺจ อนฺวกฺขรํ ยญฺจ อนุพฺยญฺชนํ, สพฺพเมตํ ปทโสธมฺโม นามา’’ติ วุตฺตํ, ตถาปิ ‘‘ปเทน วาเจติ, ปเท ปเท อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, อกฺขราย วาเจติ, อกฺขรกฺขราย อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อิทเมว ทฺวยํ โยชิตํ, ตํ กสฺมาติ เจ? ปเทน อนุปทอนุพฺยญฺชนานํ สงฺคหิตตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อนุปทนฺติ ทุติยปาโทฯ อนุพฺยญฺชนนฺติ ปุริมพฺยญฺชเนน สทิสํ ปจฺฉาพฺยญฺชน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 45), ตสฺมา อนุปเทกเทสมตฺตเมว อนุพฺยญฺชนนฺติ สิทฺธํฯ ‘‘อกฺขรานุพฺยญฺชนสมูโห ปท’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา ปทมตฺตเมว วตฺตพฺพํ เตน อนุปทาทิตฺตยคฺคหณโตติ เจ? น วตฺตพฺพํ วจนวิเสสโตฯ ปเทน วาเจนฺโต หิ ปเท วา อนุปเท วา อนุพฺยญฺชเน วา อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ น อกฺขเรนฯ อกฺขเรน วาเจนฺโต ปน ปทาทีสุ อญฺญตรสฺมิํ อาปชฺชติฯ น หิ ‘‘วโร วรญฺญู วรโท วราหโร’’ติอาทิมฺหิ ปฐมํ ว-การํ วาเจนฺโต ทุติยาทิว-กาเร โอปาเตติ, ปฐมํ โร-การํ วาเจนฺโต ทุติยโร-กาเร โอปาเตติ, ปฐมํ ร-การํ วาเจนฺโต ทุติยร-กาเร โอปาเตติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติ สมฺภวติฯ อนุพฺยญฺชนานุโลมโต สมฺภวติ เอวาติ เจ? น, ‘‘ปเท ปเท อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อิมินา วิรุทฺธตฺตาฯ อิทญฺหิ วจนํ เอกสฺมิํ ปเท เอกา อาปตฺตีติ ทีเปติฯ ‘‘รูปํ อนิจฺจนฺติ วุจฺจมาโน รูติ โอปาเตตี’’ติ วจนโต สกลํ ปาทํ วาเจนฺตสฺส ปฐมอกฺขรมตฺเต เอกโต วุตฺเต อาปตฺตีติ สิทฺธนฺติ เจ? น, ‘‘อกฺขรกฺขราย อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อิมินา วิรุทฺธตฺตา, ตสฺมา รูติ โอปาเตตีติ วตฺตุํ อสมฺภวโต รู-การสฺส ยถาวุตฺตธมฺมปริยาปนฺนภาวสิทฺธิโต ตํ อวตฺวา เกวลํ อกฺขราย วาเจนฺตสฺส ยถาวุตฺตธมฺมปริยาปนฺนอกฺขรภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘รูปํ อนิจฺจนฺติ วุจฺจมาโน’’ติ วุตฺตํ, วจนสิลิฏฺฐตาวเสน วา อนุพฺยญฺชเน เวทนาวจนํ วิยาติ เวทิตพฺพํฯ

ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปฐมสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา

[50] ‘‘น สหเสยฺยํ กปฺเปตพฺพ’’นฺติ ภาววเสน วุตฺตํ, เกสุจิ ‘‘น สหเสยฺยา กปฺเปตพฺพา’’ติ ปาโฐ, น กปฺเปตพฺพา ภิกฺขุนาติ ปญฺญตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อปสฺเสนํ วาติ วายิมมญฺจกเมว โหตี’’ติ ลิขิตํฯ ยํ เอเตสํ น กปฺปติ, ตํ เตสมฺปีติ อุปชฺฌายาทีนํ สนฺติกํ อคนฺตฺวา สหเสยฺยํ กปฺเปยฺยาติ ปาฐเสโสฯ

[52] ‘‘อนุปสมฺปนฺโน นาม ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา อวเสโส’ติ วุตฺตตฺตา มาตุคาโม อนุปสมฺปนฺโนติ จตุตฺถรตฺติยํ มาตุคาโม ทฺเวปิ สหเสยฺยาปตฺติโย ชเนตีติ อปเร’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา…เป.… ปนฺโนติ ปาราชิกวตฺถุภูโต ติรจฺฉานปุริโส อธิปฺเปโต’’ติ จ, อุภยมฺปิ วีมํสิตพฺพํฯ ทุติยสิกฺขาปเท มาตุคาโม นามาติ มนุสฺสิตฺถิํเยว คเหตฺวา ยกฺขี เปตี ติรจฺฉานคตา ปาราชิกวตฺถุภูตา น คหิตา เตสุ ทุกฺกฏตฺตาฯ ‘‘สเจ ปน อตฺตโนปิ สิกฺขาปเท ทุกฺกฏํ ภเวยฺย, อถ กสฺมา ปฐมสิกฺขาปเท ปาจิตฺติย’’นฺติ จ วุตฺตํฯ ‘‘อปริกฺขิตฺเต ปมุเข อนาปตฺตี’’ติ สีหฬฏฺฐกถาวจนํ, ตสฺสตฺถํ ทีเปตุํ อนฺธกฏฺฐกถายํ ‘‘ภูมิยํ วินา ชคติยา ปมุขํ สนฺธาย กถิต’’นฺติ วุตฺตํฯ ปุน วสตีติ จตุตฺถทิวเส วสติฯ ภิกฺขุนิปนฺเนติ ภิกฺขุมฺหิ นิปนฺเนฯ สนฺนิปติตมณฺฑปํ นาม มหาวิหาเร สนฺนิปาตฏฺฐานํฯ ‘‘ตีณิ จ ทิวสานิ ทุกฺกฏเขตฺเต วสิตฺวา จตุตฺเถ ทิวเส สหเสยฺยาปตฺติปโหนเก สยติ, ปาจิตฺติเยวา’’ติ เอกจฺเจ วทนฺติ กิร, ตํ น ยุตฺตํฯ

ปฐมสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา

[55] ‘‘อถ โข เต มนุสฺสา’’ติ จ ‘‘เต อทฺธิกา’’ติ จ ปาโฐฯ ‘‘เอกรตฺต’’นฺติปิ อตฺถิ, โส น สุนฺทโรฯ ปณฺฑเก ปาฬิยํ ทุกฺกฏสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘อุภโตพฺยญฺชเนหิ มูลาปตฺตีติ ทิสฺสตี’’ติ, ‘‘อนิมิตฺตาทโย อิตฺถิโยวา’’ติ จ วทนฺติ อุภโตพฺยญฺชนเก วุตฺตํ วิยฯ กิญฺจาปิ มติตฺถี ปาราชิกวตฺถุ โหติ, อนุปาทินฺนปกฺเข ฐิตตฺตา ปน อิธ อาปตฺติํ น กโรติฯ ปาราชิกาปตฺติฏฺฐานญฺเจตฺถ น โอโลเกตพฺพํฯ

ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ